1670-1750 yılları arasında yaşadığı tahmin edilen Kürt alim ve edebiyatçı Meleyê Bateyî’ye ait el yazmaları, yaşadığı dönemde Hakkari'ye bağlı olan Beytüşebab (şimdi Şırnak'a bağlı) ilçesinin Bate köyünde muhafaza ediliyor. Bateyî, dini eserlerinin yanı sıra, edebiyat, tıp, astronomi alanındaki çalışmalarıyla da tanınıyor.

ORİJİNAL EL YAZMALARI MUHAFAZA EDİLİYOR

Bölgede birçok medresede ders veren ve dinsel, toplumsal ve edebi alanda 25 civarında eser kaleme aldığı kabul edilen Bateyî’nin en fazla bilinen eserleri arasında Mewlûda Kurdî (Kürtçe Mevlit), Dîwan, Hemahîl ve Kaşkol yer alıyor. Mewluda Kurdî'nin orijinal el yazmaları Bateyî'nin doğduğu ve kabrinin bulunduğu Bate köyünde torunları tarafından muhafaza ediliyor.

Bate köyünde yaşayan ve Melayê Bateyî'nin torunu olduğunu belirten Mele Nuri Güzel, Bateyî’nin el yazmalarının kendilerine emanet bırakıldığını söyledi. Mevlidin yanı sıra diğer eserlerin el yazmalarının da Bateyî tarafından kaleme alındığını belirten Güzel, Bateyî’nin Kürtçeye dair yaptığı çalışmaların Kürtler için unutulmayacak kadar önemli olduğunu vurgulayarak, eserlerin kendilerine kalan önemli bir miras olduğunu aktardı. 

Kürt şair, yazar Melayê Batê gerçek adı Hasan Ertuş, Baté Colemérg köyünde 1417’de doğdu. Hakkari de 1491’de öldü. Baté köyü artık Şırnak’a bağlı.

 Melayê Batê’nin Hayatı

 Hem büyük bir bilgin hem de usta bir şairdir. Kürt gençlerine ilham verdi. Hayatı boyunca sosyal konulara önem verdi. Kürt gençlerinin eğitim ve öğretimi için büyük çaba harcadı. Asıl adı Hasan ErtuşiEserlerinde MelayêBatê mahlasını kullandığı için bu isimle anılmaktadır.

Hesené Ertoşi, Hakkari’nin en büyük boylarından biri olan Ertoşi kabilesinden geliyor. Melayê Batê o dönemin Kürt alimlerinden biridir. Aynı zamanda şair, yazar ve Edebiyatçı olan Melayê Batê eserlerinde Kürtçe’yi çok iyi konuşmuş ve günümüze kadar gelmiştir.

 Melayê Batê’nin Eğitimi

Melaye Bate

Temel eğitimine kardeşinin öğretmenlik yaptığı köyde başlayan Batêyî, eğitimine 15 yaşına kadar medresede devam etti. Daha sonra Hakkari ve Bahçesaray’da medrese derslerine katıldı. Bahçesaray’daki medrese, 300 civarında öğrencisi olan bir dönemin büyük medresesi idi. Erbil, Musul ve Duhok gibi yerlerde medrese eğitimini de tamamladı.

Din ilimlerinin yanı sıra tıp ve edebiyat okudu. Ruhban sınıfı ve şairiyle tanınır. Edebiyat ve din okudu. Eserleri çoğunlukla din ve edebiyat hakkındadır.

Melayê Batê’nin eserlerinden hareketle yapılan değerlendirmede eğitim vurgusu ilk sırada yer alıyor. Bu konuda dilden dile değişen bir efsane de var. Bu efsaneye göre ağır vergi yükünden bıkanlar Melayê Batê’yi Mîr’e getirdi. Mir, insanlardan vergi borçlarını silmelerini istedi, ancak Melaye Bate bunun karşılığında Mir’e bir şey vermek zorundaydı. Dedi ki: “Benim gücüm 150’den fazla öğrencinin öğrenmesine, okumasına yetiyor. Borcu silerseniz 150 öğrenciye daha ders verip, eğitim vereceğim.

Eserleri:

Melayê Batê’nin Eserleri Melayê Batê’nin günümüze ulaşan en önemli 3 eseri vardır.

1-Mewlida Kurdî

2-Divan

3-Zembîlfiroş Destanı

-Mewlida Kurdi

En önemli eseri Kürtçe yazılmış “Mewlida Kurdi” adlı bir Mevlid’dir.

Bu mevlid aynı zamanda klasik Kürt edebiyatında yazılmış en önemli mesnevilerden biridir. Mevlid en çok mahkemelerde ve camilerde biliniyordu ve okunuyordu. Melayé Baté’nin yazdığı bu Mevlid, Kuran’dan sonra en çok okunan kitaplardan biridir.

Mevlid’ten bir kesit;

Hemdê bê hedbo xwedayê alemîn

Evxwedayê daye me dînêmûbîn

Em kirine ûmmetaxeyr-ûl beşer

Tabi”êwîmuqtedayê namuwer

Ewxwedayê malikêmûlkê azîm

Daye me mîrasaQur”anâkerîm

Dînê me kir kamîl û ni”met temam

Yanî daye me Ehmed û dar-ûs selam

Ewxwedayê bênazîr û zûlccelâl

Bêmîsal û bêheval û bêzewal

Raziqêbê dest û pa û mar û mûr

Alîmêsirra ne gotî der sudûr

Karîsazê bende û sultannê can

Rahîm û rehmanlatîf û mîhrîban

AsîmanêbêsitûnWi kir bedîd

Suretêbêxal û xatwîaferîd

Hîwîdarin em ji te şahêkerîm

Îhdîna ya rab sîrat-el mûsteqîm…

Divan

Sevgi, aşk ve doğa üzerine şiirlerini Divanında toplamıştır. Ölüm sırasında yazdığı, ölüm anını anlatan “Ji Çirya Paşiyê Pê Da” adlı şiiri, ölüm anını anlatan ilk şiir olması nedeniyle değil, aynı zamanda divan şiiri mazmunlarını tersyüz etmesiyle de dikkat çekicidir. Bu şiirin, tek başına ele alınıp incelenecek, edebiyat tarihini kendine göre yeniden şekillendirecek bir şiir olduğunu düşünülmektedir.

Ölmeden önce ölüm anını anlattığı o Şiir:

Çirya PaşiyêPê Da

Jiçirya paşiyêpê da

Melayê Bateyê kanê

Sefer kêşabi Miksê da

Li ser weqtê zivistanê

Zivistanê evîyolê

Evîberyê evîçolê

Mijêavête derdolê

Xwinavê girtî kêstanê

Xwinavê girtî nesrîne

Cemed çêbû li sewlîne

Girya me têji bo asmîne

Zerînayê ne seyranê

Zerîtên û diyar nabin

Coşiltên û sitarnabin

Çicin dîtênsiyar nabin

Bûye tarî li kolanê

Bûyetarî û zulmate

Sir û sermaji nûhate

Yeqîn kanûn eda hate

Binêrindax û kovanê

Binêrdaxa me êxsîra

Xezam zer bûn rezêmîra

Reyhan barîdiavê da

Reyhan barîdi eywanê

Perîşan in lihin gorê

JiComerzagolajorê

Mecalêd Berçela borî

Zerînayê ne seyranê

 Zembîlfiroş Destanı

 Bilindiği üzere Zembîlfiroş destanının Kürtler arasında anlatılan birçok versiyonu vardır. Mem û Zîn, Ferhad ve Şirin, Leyla ve Mecnun gibi bir aşk hikayesi olan Zembîlfiroş’da, yerel bir bey (Xatûn) eşinin bir zembil (el yapımı hasır sepet) satıcısına aşık olduğu söyleniyor. Kendisi de bir prenses olan, ancak dünyevi zevklerden vazgeçip, tüm serveti işinden geçmesine rağmen dünya dışı dünyaya dönen Zembîlfiroş.

Zembîlfiroş’da bu dönemin sosyal ve sosyal dokusu ve Xatun’a sevgisi araştırılırken, Zembîlfiroş’un ruhani dünyasından dünyevi ve ruhani yansımalar arasında etkili bir felsefi bağ kurulur.

Zembîlfiroş adlı eserden dizeler:

“Xatûndibê tu lawêbeyanî,

Lewdibêm da tu bizanî,

Min tu ji bo dilêxwe anî,

Da em bikin misilhetê.

Lawbi Xatûnê re dibête,

Tu mixaziya dil divête,

Dayim ji heq nekin ve hête,

Rûsi piyîn diaxretê.

Xatûn dibêje bavêxe yalan,

Were ser doşek û palan,

Bîhn ke zulf û xalan,

Law dibe zilfê herîrê.

Pîroz be lawê mîrê,

Çihe de lawê feqîrê,

Tev bide vê misilhetê,

Xatûn dibê lawê verêvan.”

Bahçesaray’daki medresede ders verirken çığ altında kalıp hayatını kaybetmiştir (1491). Mezarı doğduğu köyde bulunan Bateyi halk tarafından ziyaret edilir.