HABER/ Muhammed Emin Sarı-

Her dalında altı adet çiçeği bulunan ve çiçekleri ters şekilde büyüyen Ters Lale bitkisi 60 ile 80 santime kadar boy atıyor.

Doğal ortamında sarı, açık kırmızı ve koyu kırmızı olmak üzere üç ayrı rengi bulunan Ters Lale Çiçeği son zamanlarda ticari bir ürün olarak önem kazandı. 

Bugün dünya üzerinde bilinen 165 türü bulunan Ters Lale'nin Türkiye'de daha çok Hakkari ve Van illerinin yüksek kesimlerinde yetişiyor.

Karların erimesiyle beraber Nisan ayının başından itibaren yeşermeye başlayıp, 15 günlük kısa ömrüyle bir renk cümbüşü oluşturan, fotoğraf tutkunlarına doyumsuz manzaralar sunan Guldexwin/ Ters Lale’nin birçok farklı ismi ve öyküsü var.

Yazar İbrahim Sedyani tarafından yazılan ve konusu Hakkari’nin Şemdinli ilçesinde geçen, 2012 yılında yazılıp, yayınlanan Guldexwin adlı Kürtçe bir çocuk hikayesi bile var  

Hakkari coğrafyasının hemen hemen her tarafında yetişen ve hüznün sembolü olarak bilinen bu süs bitkisinin en çok kullanılan orijinal ismi ise Şilêr ya da Gule Şilêr’dir   

Ters Lale ismine ilham kaynağı olan diğer bir ismi Gulnuxîn’dir. Bu isimler dışında Kan kırmızısı rengine ve çiçeğinden su damlatmasına ithafen 'Kan Gülü' anlamına gelen 'Guldexwîn' ve 'Çan Gülü' anlamına gelen 'Gul Zengil' ya da Zengêlok isimleri de kullanılır. 

Ters Lale için kullanılan diğer Türkçe isimler ise Ağlayan Gelin ve Ağlayan Lale’dir. Bu Türkçe isimler, Ters Lalelere her sabah çiçeklerinden gözyaşı damlası gibi berrak bir su damlattığı için verilmiştir.

Geçmişte Hakkari’de yaşayan Asuriler ’de Ters Lale için 'Dağ Çiçeği' anlamına gelen 'Warda d-tura' ya da 'Ağlayan Çiçek' anlamına gelen 'Warda Bixyo' isimlerini kullanıyorlardı.

Yazar Vasfi Ak; “Guldexwin Hüznün çiçeğidir.”

Ters Lale Çiçeği ile ilgili görüşlerini sorduğumuz Hakkarili Araştırmacı Yazar Vasfi Ak bu isimlere ek olarak Hakkari yöresinde eskiden 'Keçi Gülü' anlamına gelen 'Gulbizin' ve 'Yayla Çanı' anlamına gelen 'Zengila Zomê' isimlerinin de kullanıldığını belirtiyor.

Ters Laleler genelde yüksek yaylalarda yetiştiği için bu iki ismin kullanıldığını belirten yazar Vasfi Ak Ters Lale'lerin Hakkari coğrafyası dışına çıkarılması ile ilgili de şunları belirtti:

“Guldexwin çiçeği 19’cı yüzyıl ortalarına kadar sadece doğal ortamında görülebilirdi. Ancak eskiden Hakkari bölgesine gelen gezginler bu çiçeğin soğanlarını yurt dışına çıkarıp, yetiştirilmeye ve ticari bir meta olarak pazarlanmaya başladılar. Hatta Hakkari yöresinde Ters Lale soğanlarının ilk kez yurtdışına kaçırılması ile ilgili çok yaygın olarak bilinen bir öykü de vardır. 1900’lü yılların ikinci yarısında define aramak amacıyla Hakkari’ye gelen bir gurup gittikleri arazide Ters Laleleri görünce çantalarına bu endemik bitkinin soğanlarını doldurup, define aramaktan vazgeçerek, ülkelerine dönmüşler. Bu olaydan sonra bir süre Ters Lale soğanları yoğun olarak doğal ortamlarından sökülerek, çeşitli yollarla yurt dışına çıkarıldı. Ancak daha sonra bu konuda belli bir duyarlılık oluşunca bu yasadışı ticaret için önlemler alındı ve Ters Lale soğanlarının il dışına çıkarılması yasaklandı” 

Ters Lale Çiçeğinin kültürel özellikleri ile ilgili de konuşan Ak, endemik bitki ve çiçek türleri açısından oldukça zengin olan Hakkari bölgesinde, hiçbir bitkinin ve çiçeğin Ters Lale çiçeği gibi çok öyküsü olmadığını belirterek şöyle konuştu; “Guldexwin çiçeği için söylenmiş birçok şarkı var. Eskiden özellikle yayla şenliklerinde bu şarkılar eşliğinde halay çekilirdi. Çiçeği eğik olduğu için hep üzüntü ve hüzün çağrıştırır. Kürtlerin çektiği açılara üzüldüğü söylenir. Bölgede eskiden yaşayan Hristiyan’lar tarafından da kutsal olarak kabul edilirdi. Bu çiçeğin hem Müslüman Kürtler hem de Hristiyan Asuriler arasında dillendirilen efsaneleri vardı: Hristiyan rivayetlerine göre; Hz. İsa’nın çarmıha gerilişine şahit olan Hz. Meryem’in gözyaşlarının düştüğü yerde Ters Lale yetişmeye başlamıştır. Müslüman söylencelerine göre ise; Hz. Hasan ve Hüseyin’in Kerbela’da katledilişlerinden dolayı bu bitkinin çiçekleri ters olarak, aşağı doğru yeşermeye başlamıştır.”

Kürtlerin Heidi’si “Guldexwin”

“Guldexwin” Kürtçe Çocuk Hikayesi’nin kahramanına isim oldu

Kültürel bir değer olan Ters Lale anavatanı olan Hakkari’de yeterince sahiplenilmediği için başka birçok il bu çiçeği sahiplenmekte hatta festivallerini yapmaktadır.

Ters Lale’nin tanıtımı ve sahiplenilmesi anlamında ilginç bir adım Hakkarili yazar İbrahim Sedyani tarafından 2012 yılında atılmıştı. Yazar Sedyani Kürtçe olarak yazdığı bir çocuk hikayesinin kahramanına Ters Lale’nin Kürtçe ismi olan “Guldexwin” ismini vermişti. 

Bu çocuk hikayesi 2013 yılında “Siirt’ten Öte Kültür ve Edebiyat Sitesi” tarafından “Yerelden Evrensele” sloganıyla başlatılan bir proje kapsamında aynı sitede yayınlanmıştı. Kürtlerin Heidi’si olarak tanımlanan “Guldexwîn”in resimleri de ressam Zişan Özeke tarafından çizildi. 

Doğa Sevgisi Aşılayacak  

Hakkari’nin Şemdinli ilçesinde yaşayan bir kız çocuğunun öyküsüne anlatan Guldexwin’in yazarı İbrahim Sedyani İsviçre’nin çizgi film kahramanı Heidi’den yola çıkarak yazdığı hikaye ile ilgili basına yaptığı açıklamasında amacını şöyle açıklamıştı; “Projemizin üç amacı vardır. Birincisi, çocuklara doğa sevgisi ve çevre bilinci aşılamak. İkincisi, Kürt Çocuk Edebiyatı’na ölümsüz bir eser kazandırmak. Üçüncüsü ise Guldexwîn çiçeğini tanıtmak.”